"Γιάννινα και Περίχωρα" - "Jannina ses Environs" - φωτογραφίες του γιαννιωτοεβραίου ιατρού και ερασιτέχνη φωτογράφου Νισήμ Δαυίδ Λευή (Ιωάννινα 1875 - Άουσβιτς 1944)

...... Οι περιπέτειες ενός φωτογραφικού αρχείου ...

Φίλιππος Π.Γιωβάννης.

~ Ήταν Νοέμβριος του 1976 , παραμονές του ταξιδιού μου στην Αμερική , και επισκεπτόμουν φίλους και γνωστούς στην Αθήνα για να τους αποχαιρετίσω. Τότε βρέθηκα στην Πλ.Αβυσηνίας την γνωστότερη ως "Γιουσουρούμ",όπου στενός οικογενειακός μου φίλος ασκούσε από χρόνια το επάγγελμα του "παλιατζή".Εκεί έπεσε στην αντίληψή μου , σε "πάγκο" συναδέλφου του , ένα κουτί με γυάλινα φωτογραφικά φίλμ. Ήμουν γνώστης τους από τα χρόνια που κατοικούσαμε στα Γιάννινα σε παλιό αρχοντικό , και με τον γιό του σπιτονοικοκύρη "εξερευνούσαμε" τα εγκαταλειμμένα , βομβαρδισμένα απο τον πόλεμο δωμάτια και μεταξύ των άλλων είχαμε "ανακαλύψει" τα αρνητικά των φωτογραφιών των προγόνων του. Με την άδειά τους είδα μερικά από τα αρνητικά , στα οποία έκπληκτος έβλεπα τοπία της λίμνης των Ιωαννίνων με τα τζαμιά , τις νησιώτικες βάρκες και  ανθρώπους με τα ρούχα άλλης εποχής .... τοπία που είχα ζήσει και αγαπήσει.... Όπως συνηθίζεται σε παρόμοιες περιπτώσεις,έκρυψα τον ενθουσιασμό μου και με τρόπο παρακάλεσα τον φίλο μου να "παζαρέψει" την θήκη των αρνητικών για λογαριασμό μου.Μετά απο κουβέντες και "πειράγματα" του "ισναφιού" τους η θήκη έγινε δικιά μου για 100 δραχμές (!!!).Πρίν αναχωρήσω άφησα την θήκη σε συγγενικό σπίτι και την παρέλαβα μετά απο 4 μήνες με την επιστροφή μου.Πίσω στα Γιάννινα τον Μάρτη του 1977 απο τις πρώτες (ανυπόμονες) ενέργειές μου ήταν να βρώ κάποιον φωτογράφο που θα μπορούσε να εμφανίσει τα αρνητικά. Όταν έγινε και αυτό άρχισα να "περιφέρομαι" σε γνωστούς και άγνωστους ηλικιωμένους Γιαννιώτες για πληροφορίες σχετικά με το περιεχόμενο των φωτογραφιών.Δυστυχώς όλες οι έρευνες έμειναν άκαρπες και αναχωρώντας πάλι για την Αμερική πήρα τις φωτογραφίες μαζί μου .... σημείο αναφοράς και νόστου....
=============================== 

** Πρίν προχωρήσω με την "περιπέτεια" του φωτογραφικού αρχείου θα περιγράψω σύντομα την εμφάνισή του και το περιεχόμενό του :
  Κιβώτιο διαστάσεων 35Χ12Χ8 cm με άνοιγμα (καπάκι) στο επάνω μέρος (8Χ35Χ2cm) στο φυσικό χρώμα του "κόντρα πλακέ" (πολύ καλής ποιότητας) ποτισμένο απο σκόνη και την "πατίνα" του χρόνου με πολλούς λεκέδες και στο επάνω μέρος του ανοίγματος καλλιγραφικά γραμμένη  με μολύβι (ξεθωριασμένη) στα γαλλικά η ένδειξη "Jannina ses Environs" (Γιάννινα και περίχωρα) και συνεχόμενες η μία κάτω από την άλλη οι χρονολογίες 1908 έως 1917 και ακολουθούν γραμμές τύπου αποσιωπητικών.Στο μπροστινό μέρος είναι καρφωμένα μικρά μπρούντζινα άγκιστρα (τσιγκελάκι) με την υποδοχή τους στο αντίκρυ τους στο άνοιγμα.Στην δεξιά μικρή πλευρά έχει μεταλική χειρολαβή.
  Στο εσωτερικό του : Το άνοιγμα έχει βάθος περί τα 2 εκατοστά.Το κυρίως κιβώτιο στο επάνω του μέρος και στις δύο πλευρές των 35 εκατοστών έχει καρφωμένα ξύλινα "κτένια" που δημιουργούν 100 υποδοχές περίπου 2mm η κάθε μία όπου βρίσκονται αντίστοιχα σε κάθε υποδοχή από  ένα γυάλινο φίλμ (πάχους περίπου 1,5mm).
  Τα φίλμ , σε καλή κατάσταση τα περισσότερα, είναι από γυαλί με επικολλημένη μεμβράνη στην μία πλευρά , διαστάσεων 5Χ10 cm περίπου. Το περιεχόμενο - εικόνα - του κάθε αρνητικού καταλαμβάνει το μισό μέρος του φίλμ και στο άλλο μισό είναι η ίδια αρνητική εικόνα αντικατοπτριζόμενη της πρώτης.Δηλαδή η ίδια εικόνα (του ίδιου φωτογραφικού "κλίκ") δυό φορές σε κάθε φίλμ.Η σειρά τοποθέτησής τους δεν είχε καμία θεματολογική ή χρονολογική συνέχεια , μάλλον από την συνεχή χρήση τους από "άσχετους" ως προς το περιεχόμενο ανθρώπους μετά την "απομάκρυνσή" από τον δικαιούχο παραγωγό τους...
====================================
  Το 1984 με την επιστροφή μου βρίσκω τα Γιάννινα αλλαγμένα.... Η "βόλτα" της πλατείας δεν υπήρχε πιά ... καινούρια στέκια ... καινούρια ήθη και ιδέες ... "φιρμάτα" ρούχα ... χρήμα πολύ και έξοδοι καθημερινοί.... Κτίζονταν τότε το πρώτο κατάστημα στην περιοχή του "μάτσικα" κάτω απο το παλιό κεραμοποιείο Χατζηστεφανίδη στον "προσφυγικό συνοικισμό Παμβώτιδος". Ένα φιλαράκι , απο την παλιά γειτονιά μου του Άλσους , μαζί με συνεταίρους θα άνοιγαν εκεί ταβέρνα και "ψάχνονταν" για την διακόσμηση του μαγαζιού... "μάζευαν ιδέες"... Σε μιά συζήτηση με τον φίλο μου του πρότεινα να χρησιμοποιήσει κάποιες από τις φωτογραφίες , που απεικόνιζαν την λίμνη και την περιοχή αυτή , που ήταν γνωστή στην παρέα μας από όταν παιδιά  κολυμπούσαμε κρυφά από τους "οικείους" μας εκεί...Τους άρεσε η ιδέα και μετά την επιλογή 10 περίπου θεμάτων τα εμφανίσαμε σε γνωστό καλό φωτογραφείο της πόλης σε διαστάσεις 50Χ35 cm περίπου , "κορνιζαρίστηκαν" και το αποτέλεσμα ήταν ε κ π λ η κ τ ι κ ό .... Αυτή ήταν η πρώτη δημόσια εμφάνιση των φωτογραφιών ... Οι πελάτες τις κοιτούσαν και τις "μολογούσαν" σε φίλους και γνωστούς και χωρίς να θέλω να μειώσω την ποιότητα του καταστήματος λέω ότι πολοί Γιαννιώτες πήγαιναν εκεί και για να δούν το πρωτόγνωρο αυτό "ντεκόρ".... 
  Μετά από αυτήν την εμφάνιση οργάνωσα κάπως το άλμπουμ και πρότεινα την έκδοσή του σε φορείς χωρίς όμως αποτέλεσμα... Στεναχωρήθηκα με αυτήν την αδιαφορία .... η "φιλοσοφία" μου ήταν να μοιράζομαι πράγματα με τον κόσμο ...έτσι λοιπόν άρχισα να κάνω τότε μερικές εκτυπώσεις και τις πήγαινα δώρο σε φίλους όταν με καλούσαν σε χαρές τους ... και φίλοι τους ζητούσαν αντίτυπα (πράγμα ακριβό τότε) ... και άλλοι γνωστοί τις ήθελαν για τα καταστήματά τους κ.λ.π. κ.λ.π. ... Οι πιό "μαζικές" εκτυπώσεις αφιλοκερδώς  έγιναν όταν ανακαινίστηκε το Δημοτικό κέντρο "Κυρά Φροσύνη" και το Κοινοτικό κατάστημα της Νήσου. Τότε άφησα για κάποιο διάστημα τα αρνητικά σε φωτογραφεία και έλεγα σε όσους μου ζητούσαν αντίτυπα να απευθύνονται εκεί...το αναφέρω με πίκρα γιατί αργότερα πληροφορήθηκα, ότι οι "εξυπνάκηδες" χρησιμοποιούσαν το όνομά μου και την δήθεν "επικαρπία" μου για να "τα πέρνουν" διπλά και τριπλά απο όσο θα τις πωλούσαν σε κανονικές τιμές .... ας είναι .... απλώς το προσάπτω και αυτό  στις περιπέτειες αυτού του αρχείου.
  Τον Απρίλιο του 1987 (περίοδος οικογενειακής μου περιπέτειας με την ασθένεια του πατέρα μου) περνούσα κάποια σαββατοκύριακα στο πατρικό μου σπίτι όπου στην βιβλιοθήκη υπήρχαν πολλά βιβλία Ηπειρώτικου και Γιαννιώτικου περιεχομένου. Ξεφυλλίζοντάς τα ξαναβρέθηκα μπροστά σε κείμενα του Δημ.Σαλαμάγκα ,που αναφέρονταν στην λίμνη και την σχέση της με την πόλη... "Οι αβτζήδες" (κυνηγοί) και το "κλείσμα" το γνωστό πανάρχαιο κυνήγι υδροβίων στην λίμνη ... Το είχα ζήσει παιδί όταν τις Κυριακές του χειμώνα ξυπνούσαμε όλοι νωρίς να δούμε τον κυνηγό πατέρα με το σακίδιο,το παγούρι και την καραμπίνα ... και το απόγευμα να γυρίζει φορτωμένος με κάθε λογής υδρόβια , που (με την έλλειψη ψυγείων τότε) μοιράζονταν σε συγγενείς , φίλους και γειτόνους ... τα "μούτευαν" (ξεπουπούλιαζαν) και τα "τσιγάριζαν" αμέσως για να αντέξουν όσο το δυνατόν περισσότερο με την βοήθεια και των εξωτερικών θερμοκρασιών.... Τότε μου ήρθε η ιδέα να οργανώσω τις φωτογραφίες αυτές σύμφωνα με τα κείμενα , αλλά και τις διηγήσεις του πατέρα ξεκινώντας από το κυνήγι και την λίμνη της Λαψίστας . Ακολούθησαν και οι άλλες φωτογραφίες με άλλα κείμενα όχι μόνο του Σαλαμάγκα αλλά και άλλων "Γιαννινολατρών" ,ιστορικών και ερευνητών.
   Τα χρόνια εκείνα εκδίδονταν στην Αθήνα απο την "ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ" τό ομώνυμο μηνιαίο δελτίο πνευματικής ενημέρωσης (από τον Οκτώβριο του  1974) και την χρονιά που αναφέρομαι (1987) η κυκλοφορία του είχε περάσει κάθε προσδοκώμενο όριο. Ένα ανοιχτό βήμα για  όλους τους αναγνώστες του με ποικίλα θέματα κυρίως ιστορικού και λαογραφικού περιεχομένου και ήδη από μια επταετία πρίν, με την προτροπή του Προέδρου της "Ηπ.Εταιρείας" αείμνηστου Αλ.Χ.Μαμμόπουλου, σε ένθετο τετρασέλιδο με ιλουστρασιόν χαρτί ,είχε αρχίσει να δημιουργείτε ο "φωτογραφικός ΑΤΛΑΣ της Ηπείρου" με "φωτογραφικό έρανο" από όλους τους αναγνώστες ... ένα face book  πρίν το face book !!! Απευθύνθηκα τότε και πρότεινα στον Πρόεδρο και υπεύθυνο του δελτίου Α.Μαμμόπουλο  το χειροποίητο λεύκωμα μου με τις φωτογραφίες και τα συνοδευτικά κείμενά τους. Ο ενθουσιασμός του ήταν απερίγραπτος μου τηλεφώνησε πολλές φορές την ίδια ημέρα για να μου τον εκφράσει.Την ίδια χρονιά η "Η.Ε." είχε εκδόσει το βιβλίο "ΤΑ ΓΙΑΝΝΙΝΑ οι μαχαλάδες , τα σοκάκια και τα τοπωνύμιά τους " του Κώστα Ι.Φωτόπουλου ,το οποίο είχε εντυπωσιάσει τους Γιαννιώτες και η σειρά αυτή των φωτογραφιών με την παρουσίασή τους στο δελτίο της "Η.Ε." από το τεύχος 132 (9ος/1987) έως τεύχος 136 (1ος/1988) έρχονταν να διπλασιάσει τον πρώτο εντυπωσιασμό και ενθουσιασμό ...
  Το 1988 γιορτάστηκαν από τον Δήμο Ιωαννιτών τα 75/χρονα της απελευθέρωσης της πόλης , με σειρά εκδηλώσεων και εκθέσεων μεταξύ των οποίων και φωτογραφική έκθεση με θέμα τα Γιάννινα τα 85 αυτά χρόνια μέσα απο φωτογραφίες.Την όλη εργασία (συλλογή και στήσιμο) την είχαμε αναλάβει τότε ο αρχιτέκτονας Γιάννης Κουρμαντζής , ο "γράφων" Φίλιππας Γιωβάννης και ο υπάλληλος του Πνευματικού Κέντρου ηθοποιός Γιάννης Σιλιγνάκης.Στην έκθεση αυτή , που διήρκεσε από τις 11-21 Μαΐου 1988 με τίτλο "τα Γιάννινα" και παρουσιάσθηκε στον ισόγειο χώρο του δημαρχείου , οι φωτογραφίες αυτές εκτέθηκαν δίπλα σε άλλα αξιόλογα φωτογραφικά αρχεία της πόλης μας.Την ίδια χρονιά στο φύλλο της 21ης Φεβρουαρίου της γιαννιώτικης εφημερίδας "ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ" δημοσίευσα τις φωτογραφίες όπως και στο δελτίο της "ΗΠ.ΕΤ." σαν επετειακό αφιέρωμα.
  Στις αρχές του 1990 η Ριζάρειος  με τον πρόεδρό της αείμνηστο Άγγελο Κίτσο κυκλοφόρησε το λεύκωμα "ΤΟ ΖΑΓΟΡΙ" . Στο λεύκωμα αυτό μου ζητήθηκαν και συμπεριλήφθηκαν 2-3 φωτογραφίες απο την σειρά αυτή με "αστικά" θέματα.Μετά την επιτυχημένη κυκλοφορία αυτού του λευκώματος ο Άγγελος Κίτσος άρχισε να σκέφτεται την έκδοση και δευτέρου με θέμα τα Γιάννινα ... "τα Ιωάννινα".Τότε ζήτησε την συνεργασία μου όχι μόνο για την αποστολή φωτογραφιών απο το αρχείο μου αλλά και την πληροφόρηση για άλλα αρχεία,φωτογράφους και ότι σχετικό. 
  Όλο αυτό το διάστημα των 14 περίπου χρόνων απο όταν είχα αποκτήσει την θήκη με τα αρνητικά,δεν είχα πάψει σε κάθε ευκαιρία να ρωτάω παλιούς  φωτογράφους της πόλης , ηλικιωμένους γιαννιώτες και άλλους μήπως μπορούσαν να μου δώσουν κάποια σχετική  πληροφορία για τον φωτογράφο και τα πρόσωπα ή τα γεγονότα που απεικονίζονταν.Δυστυχώς δεν βρέθηκε τ ί π ο τ ε . Μόνο μια υποψία είχα , που προέρχονταν απο 3-4 φωτογραφίες , ότι πρέπει να έχουν σχέση με την εβραϊκή κοινότητα της πόλης . Την υποψία μου αυτή την είπα στον κύριο Κιτσο και του πρότεινα να απευθυνθεί στο Εβραϊκό Μουσείο των Αθηνών.Πραγματικά πήγε και τους έδειξε όλη την σειρά και απο εκεί τον παρέπεμψαν στον κύριο Ραφαήλ Μωϋσή γιαννιώτικης καταγωγής. Ο κύριος Μωϋσής είδε την σειρά των φωτογραφιών , άκουσε την περιπέτειά τους αμίλητος και τέλος κούνησε σκεφτικός το κεφάλι του και είπε ευγενέστατα στον κ.Κίτσο : " Αν εσείς έχετε αυτό το ένα κιβώτιο εγώ κάτω απο το κρεβάτι μου (σημ.μεταφορικά) έχω τα υπόλοιπα οκτώ...". Οι φωτογραφίες ήταν του απο την μητέρα του θείου , Νισήμ Δαυίδ Λευή ιατρού στα Γιάννινα σπουδασμένου στην Γαλλία, όπου είχε "μυηθεί" στην φωτογραφία και από όπου είχε προμηθευτεί όλα τα απαραίτητα σύνεργά της ... μηχανή λήψης,μεγενθυντή-εκτυπωτή κ.α.
  Ο Νισήμ Δαυίδ Λευή είχε γεννηθεί στα Γιάννινα το 1875. Η οικογένειά του ήταν από τις πλουσιότερες στην πόλη.Κατοικούσαν στην "Μεγάλη Ρούγα" (οδό Κουντουριώτη) της εβραϊκής συνοικίας , όπου είχαν τρία μεγάλα σπίτια.Μέλη της οικογενείας εκλέγονταν στο νεοσύστατο τότε τουρκικό δημοτικό συμβούλιο ,αλλά και στο ελληνικό μετά το 1913 και ο λόγος τους είχε "πέραση" και σέβας σε όλους τους συμπολίτες τους.Ο ίδιος ήταν επιτυχημένος γιατρός όχι μόνο στους ομοθρήσκους του αλλά και παραπέρα.Οι παρέες τους ήταν επιφανή πρόσωπα της πόλης και στην τουρκοκρατία και με το "ελληνικό". Όλα αυτά ήταν και προτερήματα για το στήσιμο μιας επιτυχημένης φωτογραφίας ... άν προσέξετε σε όλες τις φωτογραφίες εκτος των επετειακών υπάρχει "στήσιμο" απαραίτητο τότε για τις ευαίσθητες μηχανές και φίλμ (λίγο κούνημα και αποτυχία...). Ακολούθησε την μοίρα του λαού του... την αποφράδα ημέρα του 1944 οδηγήθηκε απο τους Γερμανούς κατακτητές μαζί με τους άλλους Εβραίους της πόλης στο Άουσβιτς όπου και πέθανε.Τα σπίτια τους "λεηλατήθηκαν" .... Λέει ο κύριος Ραφαήλ Μωϋσής : "Με την απελευθέρωση βρέθηκα στα Γιάννινα.Στο κέντρο της πόλης ,στην γωνία απο το ξενοδοχείο ΑΚΡΟΠΟΛ ένας παλαιοπώλης είχε στήσει την "πραμάτεια" του , ανάμεσα στα διάφορα που πωλούσε είδα την φωτογραφική του θείου μου ... την αγόρασα...". 
  Μπορεί εύκολα να φανταστεί κανείς πως "ξεκόπηκε" το κουτί των αρνητικών από τα άλλα...και πώς βρέθηκε στην Αθήνα ....
-- Αυτή ηταν συνοπτικά η περιπέτεια του φωτογραφικού αυτού αρχείου...  ***
** Μετά από αυτά νομίζω ότι θα άξισε τον κόπο σε κάθε ανάρτηση των φωτογραφιών του στο διαδίκτυο ή στην "ζωή"  να αναγράφεται το όνομά του ... "Φωτογραφία : Νισήμ Δαυίδ Λεβή" .

Φίλιππος Π.Γιωβάννης. Ιωάννινα Νοέμβριος 2014. 

*** Το κιβώτιο με τα αρνητικά των φωτογραφιών του Νισήμ Δαυίδ Λεβή , το παρέδωσα  στον συγγενή του κύριο Ραφαήλ Μωυσή στις 27 Ιανουαρίου 2017 .... μέσα σε κλίμα συγκινήσεως μετά από 73 χρόνια ....

~~ ΙΩΑΝΝΙΝΑ -- Απόγευμα 27 Ιανουαρίου 2017 . Ο κύριος Ραφαήλ Μωυσής και ο "γράφων" Φίλιππος Γιωβάννης , κατά την παράδοση του "κιβωτίου" .

 

============================
============================

Ακολουθεί το χειροποίητο λεύκωμά μου όπως αυτό είχε σταλεί στην "Ηπειρωτική Εταιρεία" των Αθηνών για δημοσίευση στο δελτίο της (με χειρόγραφα τα κείμενα) και μετά στον "Ηπ.Αγώνα" των Ιωαννίνων (με τα τυπωμένα όπως παρουσιάζονται).

********************

                      

                       

                                                         

 ***************************
****************************
 

                     

         

                                                                               

                       

                                                    

                     

                                  

                                                     

             

                                      

                                  

                  

                                                                       

                                     https://www.youtube.com/watch?v=idB5wXRK78I#t=19

              

         

*****************************
*****************************
φίλ.Π.γ.
"λάχανα μαζέματα" ("λ.μ.")
ΙΩΑΝΝΙΝΑ
Νοέμβριος 2014

 

=========================================

=========================================

 Μια δημοσίευση στην αθηναϊκή εφημεριδα "ΤΟ ΒΗΜΑ" στις 22 Ιανουαρίου 2017 της Αστραπέλλου Μαριλένας.

===========================================
===========================================

Η άγνωστη εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων

Τα Γιάννενα του Νισήμ Λεβή - Το πανόραμα μιας εποχής και μιας οικογένειας που χάθηκε

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  22/01/2017 05:45

«Η τελευταία εικόνα», Ιωάννινα, 25 Μαρτίου 1944 όταν οι εβραίοι της πόλης φορτώνονται στα φορτηγά για να εκτοπιστούν.

 

Αλέξανδρος Μωυσής
Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή, 1898-1944 - Οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες και τα ταξίδια ενός Γιαννιώτη γιατρού
Εκδόσεις Καπόν, 2016,
σελ. 240, τιμή 49,50 ευρώ

Τον Φεβρουάριο του 1929 η λίμνη Παμβώτιδα είχε παγώσει. Ηταν ένα πολύ σπάνιο φαινόμενο και οι νέοι και οι νέες της πόλης των Ιωαννίνων πόζαραν πάνω στο στερεοποιημένο νερό με αδέξιο τρόπο, αν και εμφανώς ενθουσιασμένοι. Ανάμεσά τους και σε πρώτο πλάνο μια κοπέλα με ένα όμορφο εμπριμέ παλτό, η 18χρονη Νέλλυ Λεβή, έδειχνε περισσότερη αυτοπεποίθηση σε σχέση με τους υπόλοιπους. Ποιος ξέρει, ίσως να ένιωθε άνετα επειδή κοιτούσε προς έναν φακό πίσω από τον οποίο βρισκόταν ο θείος της Νισήμ, ο ακούραστος «καταγραφέας» της ζωής της οικογένειας και της πόλης. Δεν θα μπορούσε κανείς τους να το φανταστεί ότι χάρη στο χόμπι του θα έδινε κάποτε τη δυνατότητα σε έναν απόγονό του να ανασυστήσει την ιστορία της οικογένειάς τους, όταν όλοι πίστευαν πως είχε αφανιστεί ακριβώς όπως και τα μέλη της στο Αουσβιτς. Είναι πράγματι εντυπωσιακό το υλικό που έχει συγκεντρώσει ο Αλέξανδρος Μωυσής στο λεύκωμα «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή, 1898-1944 - Οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες και τα ταξίδια ενός Γιαννιώτη γιατρού» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καπόν. Είναι εξίσου συγκινητική η ιστορία που κατέστησε δυνατή αυτή την έκδοση, το μικρό «θαύμα» που του επέτρεψε να ανακαλύψει τη ζωή μέσα στις φωτογραφίες.

Ο Νισήμ Δ. Λεβής  (1875-1944) στον τίτλο του βιβλίου ήταν ένας γιατρός από τα Ιωάννινα ο οποίος προερχόταν από εύπορη οικογένεια της πόλης. Με σπουδές ιατρικής στο Παρίσι, επέλεξε να γυρίσει στην Ελλάδα το 1904 και να εγκατασταθεί στη γενέθλια πόλη του. Ηταν ένας γιατρός δημοφιλής καθώς φρόντιζε για τη δωρεάν περίθαλψη των απόρων μία φορά την εβδομάδα ενώ υπηρέτησε τον Ελληνικό Στρατό και παρασημοφορήθηκε όταν τα Γιάννενα ενσωματώθηκαν στο ελληνικό κράτος. Ηταν ένας αστός της εποχής του με χόμπι τη φωτογραφία και τα αυτοκίνητα ο οποίος φωτογράφιζε την οικογένειά του στα Ιωάννινα, στις περιηγήσεις τους στην Ελλάδα και στη Δυτική Ευρώπη με το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και τα ταξίδια αναψυχής στη Γαλλία σε μια εποχή όπου οι μετακινήσεις σε άλλες χώρες γίνονταν με μουλάρι, καράβι και τρένο. Ωστόσο, κοντά στα αγαπημένα του πρόσωπα, τους γάμους τους, τις εξορμήσεις στην εξοχή και το θαλάσσια λουτρά του Φαλήρου στην πρώτη δεκαετία του αιώνα, αποτύπωσε μια ολόκληρη εποχή από την τελευταία δεκαπενταετία της οθωμανικής κυριαρχίας στα Ιωάννινα ως το 1930 περίπου. Αναπόφευκτα απαθανάτισε τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα, κυρίως εκείνα που μεταμόρφωσαν τα τοπία στα άλλοτε οθωμανικά Γιάννενα. Οπως την επανάσταση των Νεοτούρκων, την οικονομική αναταραχή πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους, την πολιορκία στο Μπιζάνι, την είσοδο του Ελληνικού Στρατού και τις διπλωματικές μηχανορραφίες σχετικά με τη μεταπολεμική τύχη της Βόρειας και της Νότιας Ηπείρου και βεβαίως την καθημερινή ζωή των κατοίκων, χριστιανών, Εβραίων και μουσουλμάνων. Μέσα από τα ασπρόμαυρα κάδρα του Νισήμ Λεβή βλέπουμε για παράδειγμα τον στολισμό στη συμβολή των σημερινών οδών Αβέρωφ και Γιοσέφ Ελιγιά για την υποδοχή του διαδόχου Κωνσταντίνου το 1913, στο πλαίσιο της οποίας καθεμία από τις θρησκευτικές ομάδες της πόλης τέλεσε ειδική λειτουργία στον ναό ή το τέμπλο της για να τον υποδεχθεί.

Οταν η αστική τάξη ονειρευόταν

Η αίσθηση που αναδύεται ωστόσο πιο έντονα από τις εικόνες είναι ότι οι φωτογραφίες καταγράφουν τη βιωμένη εμπειρία του ευρωπαϊκού αστικού πολιτισμού μέσα από μια επιφανή εβραϊκή οικογένεια της πόλης. «Το αστικό καθεστώς: Το 1920, όταν πια η οθωμανική και οι άλλες αυτοκρατορίες αποτελούσαν παρελθόν, ο μπολσεβικισμός της Αριστεράς και ο φασισμός της Δεξιάς απείλησαν τα θεμέλια της αστικής τάξης. Μέχρι τότε είχε καταφέρει να διασωθεί από τις τρικυμίες επαναστάσεων, συνταγματικών αναταραχών και πολέμων, με την εμπιστοσύνη ότι η Ιστορία θα τρέξει πάλι μπροστά, και θα επιτελέσει για άλλη μια φορά το ιερό της χρέος, να συμφιλιώσει δηλαδή τον άνθρωπο με κάθε εκσυγχρονισμό διά μέσου της εφαρμογής των λατρεμένων αξιών της. Ο φακός του Νισήμ καταγράφει πολλές στιγμές που μεταφέρουν αυτήν ακριβώς την εμπιστοσύνη» σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια και συγγραφέας Μαρκ Μαζάουερ. Η ίδια η στερεοσκοπική φωτογραφία, μια τεχνική με την οποία η κάμερα έπαιρνε δύο ταυτόχρονα φωτογραφίες της ίδιας σκηνής από δύο διαφορετικές οπτικές γωνίες που αναπαριστούσαν τις θέσεις των δύο ματιών, ήταν ένα μέσο με το οποίο η αστική τάξη μπορούσε να θαυμάσει μακρινούς πολιτισμούς έτσι όπως έδινε την εντύπωση του βάθους πεδίου και σχεδόν τρισδιάστατη άποψη του φωτογραφιζόμενου αντικειμένου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο προβολέας στερεοσκοπικών διαφανειών τύπου Taxiphote Jules Richard που είχε στην κατοχή της η οικογένεια έμελλε να γίνει η αφορμή χάρη στην οποία το πλούσιο αυτό φωτογραφικό υλικό ήρθε στην επιφάνεια όταν όλοι πίστευαν ότι είχε χαθεί.

Το μυστικό του προβολέα

Γιατί η ιστορία της οικογένειας του Νισήμ Λεβή, όπως και των περισσότερων Εβραίων της πόλης, σταματάει απότομα το 1944 στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Αουσβιτς. Αυτό που μένει πίσω στην πόλη είναι τo τριώροφο σπίτι της οικογένειας, το οποίο είχε χτιστεί επί της οδού Κουντουριώτου τον 19ο αιώνα από τον προπάππο της γιαγιάς του Αλέξανδρου Μωυσή, Δαβιτσών Εφέντη Λεβή, ο οποίος είχε διατελέσει πρόεδρος της εβραϊκής κοινότητας της πόλης και για ένα σύντομο διάστημα βουλευτής, ένας από τους τέσσερις Εβραίους που συνολικά συμμετείχαν στη βραχύβια οθωμανική Βουλή του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίντ το 1877. Οταν την επισκέφθηκε η Γιέτη Λεβή, η γιαγιά του Αλέξανδρου Μωυσή, λίγο μετά το τέλος του πολέμου, τη βρήκε λεηλατημένη και καμένη με μόνο την πρόσοψή της να στέκει όρθια και να θυμίζει αμυδρά το παρελθόν και την ευμάρεια των κατοίκων της.

Η ίδια είχε γλιτώσει μαζί με τον άνδρα της γιατί είχαν καταφέρει να κρυφτούν στην Αθήνα και επισκεπτόταν την πόλη για να βρει κάτι που θα τη βοηθούσε να διατηρήσει τη μνήμη της οικογένειάς της ζωντανή και για τις επόμενες γενιές. Δεν είχε μείνει τίποτα. Καθώς όμως γύριζε στο ξενοδοχείο της απογοητευμένη, άκουσε έναν πλανόδιο μικροπωλητή να διαλαλεί «Ενα φράγκο το πανόραμα, κύριοι!» και να καλεί τους περαστικούς να κοιτάξουν μέσα σε ένα μεγάλο ξύλινο κουτί κάποιες στερεοσκοπικές γυάλινες πλάκες.

Προς έκπληξή της διαπίστωσε ότι ο προβολέας που είχε ο μικροπωλητής μαζί με τις πλάκες προερχόταν από το λεηλατημένο σπίτι των Λεβή. Κάπως έτσι έφτασε το υλικό ύστερα από χρόνια στα χέρια του γιου της Γιέτης, Ραφαήλ Μωυσή, ο οποίος αποφάσισε μαζί με τον γιο του, Αλέξανδρο, να το τακτοποιήσουν και να ταυτοποιήσουν τα πρόσωπα και τις τοποθεσίες. Δεν ήταν και τόσο εύκολο. Οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες με τα  στιγμιότυπα από τη ζωή της οικογένειας Λεβή των Ιωαννίνων ήταν περισσότερες από 500 και τα πρόσωπα σε αυτές είχαν πεθάνει από καιρό. Ωστόσο, πατέρας Ραφαήλ και γιος Αλέξανδρος αποφάσισαν το 2012 να ξεκινήσουν τη διαχείριση αυτού του μοναδικού κληροδοτήματος και να αναγνωρίσουν τα μέρη, τα πρόσωπα και τις χρονολογίες των λήψεων.

Προκειμένου να βγάλουν τα συμπεράσματά τους βασίστηκαν κατ' αρχάς στην αναγνώριση των τοπικών ιδιαιτεροτήτων. Για παράδειγμα, όπως αναφέρει ο Αλέξανδρος Μωυσής, η σκεπή του τζαμιού Μπαϊρακλί στα Ιωάννινα καταστράφηκε σε καταιγίδα τον Νοέμβριο του 1912. Οταν διακρίνεται σε φωτογραφία, η λήψη έχει γίνει νωρίτερα.

Επειτα, αξιόπιστες πληροφορίες έδωσαν και τα ενδυματολογικά στοιχεία, καθώς μετά το 1913 και την απελευθέρωση των Ιωαννίνων σπάνια έβλεπε κανείς φέσι σε αντρικό κεφάλι, ενώ αντίστοιχα οι γυναικείοι αστράγαλοι δεν αποκαλύπτονταν πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Παράλληλα, δεδομένου ότι σώθηκαν και ορισμένες χειρόγραφες κάρτες με λίστες-ευρετήρια τις οποίες είχε συντάξει ο Νισήμ, πατέρας και γιος κατάφεραν να προσδιορίσουν με μεγάλη ακρίβεια τις συντεταγμένες των φωτογραφιών με αποτέλεσμα το υλικό τελικά να αποτελεί ένα αξιόπιστο ιστορικό, κοινωνικό και ανθρωπολογικό πανόραμα της μακρινής εκείνης εποχής.

Η τελευταία εικόνα

Βέβαια, για τον Μωυσή και τον πατέρα του το βιβλίο παρουσιάζει πρωτίστως την ιστορία της οικογένειάς τους καθώς τα μέλη της γεννιούνται, μεγαλώνουν, παντρεύονται και ονειρεύονται το καλύτερο για τα παιδιά τους. Ανθρωποι με πρόσωπα και ιστορία και όχι απλώς «μια λίστα ονομάτων στο Μνημείο του Ολοκαυτώματος», όπως σημειώνει ο Αλέξανδρος Μωυσής. Η λίστα η κανονική, αυτή που περιλαμβάνει τα  περίπου ογδόντα ονόματα της οικογένειας όπως εμφανίζονται στις αναμνηστικές πλάκες με τους Ιωαννίτες-θύματα του Ολοκαυτώματος, βρίσκεται στην Εβραϊκή Συναγωνή Ιωαννίνων και παρατίθεται μέσα από μια πρόσφατη φωτογραφία στο τέλος του βιβλίου. Αμέσως μετά ακολουθεί «η τελευταία εικόνα», η στιγμή που γυναίκες, άνδρες και παιδιά ανεβαίνουν σε φορτηγά κοντά την πλατεία Μαβίλη και στο σπίτι της οικογένειας Λεβή για να απομακρυνθούν από την πόλη στις 25 Μαρτίου 1944. Δεν την τράβηξε ο Νισήμ Λεβής, για τον απλούστατο λόγο ότι είχε επιβιβαστεί και ο ίδιος σε ένα από αυτά μαζί με την οικογένειά του. Αρχικά σε ένα φορτηγό στα Ιωάννινα,  μετά σε ένα τρένο για τη Λάρισα και εν συνεχεία στο Αουσβιτς όπου θανατώθηκαν όλοι τους λίγες ημέρες αργότερα. Ανδρες, γυναίκες και παιδιά, οι ίδιοι που κοιτούσαν τον φακό μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα ανέμελοι, αδέξιοι και φαινομενικά  ευτυχισμένοι.

  =====================================================
======================================================